ΠΕΡΙΚΛΗΣ

ΠΕΡΙΚΛΗΣ

Ο Περικλής, (490 - 429 π.Χ.), Αθηναίος πολιτικός της κλασικής εποχής, γεννήθηκε στο Δήμο Χολαργού της Αττικής. Πατέρας του ήταν ο Ξάνθιππος, υπό την αρχηγία του οποίου οι Αθηναίοι νίκησαν τους Πέρσες στη ναυμαχία της Μυκάλης το 479 π.Χ. ο Ξάνθιππος ήταν πλούσιος και καταγόταν από το ιερατικό γένος των Βουζύγων. Σύζυγός του ήταν η Αγαρίστη, ανιψιά του Αλκμεωνίδη Κλεισθένη, εκείνου που ουσιαστικά θεμελίωσε την αθηναϊκή δημοκρατία.

Ο άριστος ρήτορας Περικλής ανέλαβε περί το 462-461 π.Χ. της ηγεσία της Αθήνας με απόφαση της Εκκλησίας του Δήμου και σε συνεργασία με τον Εφιάλτη του Σοφωνίδου και τον Αρχέστρατο, στους οποίους οφείλεται και η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην Αθήνα, αφαίρεσε από τον ολιγαρχικών αποκλίσεων Άρειο Πάγο την εποπτεία για τη διοίκηση και τους υπαλλήλους και την ανέθεσε στη Βουλή των Πεντακοσίων. Εισήγαγε το μισθό για το συμβούλιο και τους δικαστές και εισηγήθηκε την επέκταση του δικαιώματος ψήφου και υποψηφιότητας και στην τρίτη τάξη των Αθηναίων, τους (φτωχούς) ζευγίτες.

Από το 443 μέχρι το 429 εκλεγόταν κάθε χρόνο στρατηγός και υπό την ηγεσία του αναδείχθηκε η Αθήνα σε δεσπόζουσα στρατιωτική δύναμη, επικεφαλής της ναυτικής συμμαχίας. Αυτή η ναυτική κυριαρχία είχε αρχίσει μεν με τη διακυβέρνηση από τους ολιγαρχικούς Αριστείδη και Κίμωνα, αλλά κυρίως ο Περικλής, οδήγησε την πόλη στο αποκορύφωμα της δύναμης και στο λεγόμενο «χρυσό αιώνα» της ιστορίας της, κατά τον οποίο έγινε η Αθήνα το πρώτο πολιτικό και πολιτισμικό κέντρο της αρχαίας Ελλάδας και το ισχυρότερο ναυτικό κράτος. Ήδη το 478 π.Χ. είχε ιδρυθεί η ναυτική Συμμαχία της Δήλου, στην οποία οι πόλεις-μέλη ήταν τυπικά ισότιμες, ουσιαστικά όμως ήταν υποταγμένες στους Αθηναίους. Όλες οι πόλεις έπρεπε να υιοθετήσουν την αθηναϊκή δημοκρατία ως μόνιμο πολίτευμά τους και όποια πόλη αποχωρούσε, επαναφερόταν στη συμμαχία με στρατιωτικά μέσα. Έτσι, όταν η Σάμος εκδήλωσε στα χρόνια 441-40 την πρόθεση να περάσει στο στρατόπεδο των Λακεδαιμονίων, οι Αθηναίοι έστειλαν εναντίον της το στόλο υπό τον Περικλή και τον Σοφοκλή, οι οποίοι κατέσφαξαν όλους τους άνδρες του νησιού.

Το 431 π.Χ. εισέβαλαν οι Σπαρτιάτες στην Αττική και κατέστρεψαν την ύπαιθρο χώρα, ξεκινώντας τον οδυνηρό για τον αρχαίο ελληνισμό Πελοποννησιακό πόλεμο. Το χειμώνα του ίδιου χρόνου έθαψαν οι Αθηναίοι τους πρώτους νεκρούς τους και ο Περικλής εκφώνησε τον περίφημο Επιτάφιο, που διέσωσε ο Θουκυδίδης στα κειμένά του του. Με το λόγο αυτό που αποτελεί μέχρι σήμερα ανάγνωσμα στα σχολεία, ο Περικλής δεν δικαιολογεί την ηγετική θέση της Αθήνας στον ελληνόφωνο χώρο, αλλά την ποιότητα και το μεγαλείο της δημοκρατίας της.

Ο Πλούταρχος για τον Περικλή

Σύμφωνα με το πορτραίτο του μεγάλου πολιτικού στο Περικλής - Φάβιος Μάξιμος ο Πλούταρχος στα κεφ. 4 και 5 αναφέρεται στους διδάσκαλους του Περικλή, τον Δάμωνα, τον Ζήνωνα τον Ελεάτη, και τον Αναξαγόρα τον Κλαζομένιο. Η μουσική του παιδεία λοιπόν, η κριτική σκέψη και η σοβαρότητα είναι εν δυνάμει χαρακτηριστικά που όφειλε ο Περικλής στους διδάσκαλούς του και ιδιαίτερα στον Αναξαγόρα με τον οποίο διατηρούσε στενή σχέση. Οι διδασκαλίες του Αναξαγόρα είναι εκείνες που τον βοήθησαν να απαλλαχθεί από τη δεισιδαιμονία, και να χαρακτηρίσει ως ανοησία το φυλακτό που δέχθηκε από τις γυναίκες κατά την ασθένειά του (38.2).

Η αναφορά του συγγραφέα στο περιστατικό (5.2) της εξύβρισης του Περικλή, από «κάποιον τιποτένιο και ξεδιάντροπο», στοχεύει καταρχήν στο να παρουσιάσει τον καλλιεργημένο χαρακτήρα του, αλλά και να αντιπαρατεθεί στις απόψεις του ποιητή Ίωνα, ο οποίος παρουσίαζε τον Περικλή ως επηρμένο και αλλαζονικό στις σχέσεις του με τους ανθρώπους. Οι αρετές που αναδεικνύονται σε αυτό το περιστατικό είναι η ανεκτικότητα, η πραότητα, η αυτοκυριαρχία και η επιείκεια. Συνεκτιμώντας, όμως τις απόψεις του Ίωνα (5.3), θα πρέπει να υποθέσουμε ότι υπήρξε και μια μερίδα ανθρώπων που εύρισκε στον Περικλή τα ελαττώματα της έπαρσης, της αλλαζονείας και του εγωισμού.

Ο δίκαιος χαρακτήρας του Περικλή φαίνεται κατά τον Πλούταρχο στο γεγονός ότι δε συγκαλύπτει την απάτη του γιου του και καταφεύγει στη δικαιοσύνη (36.4). Η ψυχική του δύναμη ως αποτέλεσμα του σθένους και όχι της σκληρότητας αποκαλύπτεται για άλλη μια φορά στο γεγονός ότι δεν γονάτισε και δεν πρόδωσε τον εαυτό του με τους αλλεπάλληλους θανάτους των οικογενειακών του προσώπων (36.8-9). Ο Πλούταρχος αποδίδει στη σωφροσύνη και όχι στην ατομική ανάγκη το γεγονός ότι πρότεινε ο Περικλής την κατάργηση του νόμου που αφορούσε τα νόθα παιδιά (37.2), καθώς είναι πιθανό το αίτημά του για κατάργηση του νόμου να απασχολούσε και άλλους συμπολίτες του που είχαν χάσει τους φυσικούς συνεχιστές του οίκου τους. Στη συνέχεια (38.4) ο Περικλής επισημαίνει ότι κανένας Αθηναίος πολίτης δεν φόρεσε εξαιτίας του μαύρα ρούχα.

Εδώ ο βιογράφος αναφέρεται στη φιλικότητα την επιείκεια και τη μεγαλοψυχία που τον διέκρινε στην αντιμετώπιση των αντιπάλων του, γιατί ουσιαστικά πολλοί Αθηναίοι φόρεσαν μαύρα εξαιτίας της πολιτικής του και γενικότερα της πολιτικής της σύγκρουσης. Παρόλη τη δύναμη που διέθετε και το αναγνωρισμένο κύρος που επεσκίαζε τους αντιπάλους του, κατάφερε κάτω από δύσκολες συνθήκες και συγκρούσεις να μην προξενήσει σε κανένα ανεπανόρθωτο κακό.

Τέλος, ο Πλούταρχος αποδέχεται και αιτιολογεί το χαρακτηρισμό Ολύμπιος για τον Περικλή (39.2) εφόσον οι αρετές του και η ακηλίδωτη ζωή του, ακόμα και όταν εξουσίαζε, ομοίαζαν με εκείνες των των θεών. Η αλήθεια των λεγομένων και των ισχυρισμών του βιογράφου επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι μετά το θάνατό του αναγνώρισαν πώς δεν υπήρχε πολιτικός του ύψους και του ήθους του Περικλή (39.3-4)

Ο Θουκυδίδης για τον Περικλή

Στην τελευταία του δημηγορία, ένα χρόνο μετά την εκφώνηση του Επιτάφιου, δια στόματος Θουκυδίδη ο Περικλής υπερασπίζεται την πολιτική και τη στρατηγική του (2.60.1), ενώ την ίδια στιγμή προσπαθεί να αναπτερώσει το ηθικό των Αθηναίων, (2.62.1). Η ενεργητική προσφορά του έμψυχου δυναμικού της πόλης είναι ένας ουσιαστικός παράγων για τη διατήρηση της πολεμικής ισχύος. Θεωρεί τον πόλεμο αναγκαίο κακό, εφόσον ο αντίπαλος είναι ιδιαίτερα διεκδικητικός (2.61.1), και ισχυρίζεται ότι είναι δειλία (2.61.4) το να μην επιλέγει κανείς τον πόλεμο όταν θίγονται τα συμφέροντα της πόλης.

Οι Αθηναίοι δεν έχουν το δικαίωμα να απεμπολήσουν την ηγεμονία της πόλης τους (2.63) και τούτο αποτελεί και το κομβικό σημείο της δημηγορίας. Ουσιαστικά, ο Περικλής παραδέχεται ότι η αθηναϊκή συμμαχία έχει γίνει πλέον ηγεμονία και ότι έχει προκαλέσει το μίσος των συμμάχων, αλλά την ίδια στιγμή μέμφεται τους πολιτικούς του αντιπάλους που αναζητούν ειρηνόφιλη πολιτική. Πολιτικά ρεαλιστής ο Περικλής αναγνωρίζει πιθανώς πως μόνον η διαρκής επίδειξη –έμμεση ή άμεση- της πολεμικής ισχύος μπορεί να διατηρήσει το ηγεμονικό status των Αθηνών, καθώς οι αποκαλούμενοι σύμμαχοι δεν είναι πλέον οικειοθελώς στο πλευρό της Αθήνας. Ωστόσο, προσπαθεί να μετριάσει την ωμότητα μιας τέτοιας παραδοχής, θεωρώντας την τυραννική εξουσία αναγκαστική και επικίνδυνη την οποιαδήποτε μορφής παραίτηση των Αθηνών από την ηγεμονική τους θέση. Οι Αθηναίοι είναι καταδικασμένοι να είναι ηγέτες και η πολεμική ισχύς τους εξαναγκάζει να μην μπορούν να επαναπαυθούν. Θέτει δηλαδή μια αμετάκλητη λογική, την οποία οι Αθηναίοι είναι υποχρεωμένοι να ακολουθήσουν εκ των περιστάσεων. Ο Περικλής και προφανώς ο ίδιος ο Θουκυδίδης θεωρούσε το μεγαλείο των Αθηνών ως αποτέλεσμα της ενεργητικής φύσης των συμπολιτών του και των στρατιωτικών δαπανών της –χρήματα και ναυτικόν. Σε αυτή την περίπτωση ο έλεγχος της αθηναϊκής ηγεμονίας και η πολεμική ισχύς της έχουν ως θεμέλιο τις οικονομικές δαπάνες, ιδιαίτερα για την ενίσχυση του αθηναϊκού στόλου, του κατ' εξοχήν πολεμικού μέσου για τη διατήρηση της αθηναϊκής ηγεμονίας.

Ο Περικλής ενισχύει τον εθνικό μύθο με την υπόσχεση ενός ένδοξου μέλλοντος και της υστεροφημίας των Αθηναίων (2.64.3) –γεγονός που ερμηνεύει εν μέρει τα κίνητρα για τη διατήρηση της πολεμικής ισχύος. Κατόπιν, αποτρέπει τους Αθηναίους από την αποστολή κηρύκων στους Λακεδαιμόνιους (2.64.6), φοβούμενος ότι μια τέτοια πράξη θα δείξει την λιποψυχία των Αθηναίων στον εχθρό και θα τον φέρει σε πλεονεκτική θέση. Η άρνηση για διαπραγμάτευση επί της ουσίας είναι στρατηγική επίδειξης πολεμικής ισχύος. Η διαπραγμάτευση είναι τμήμα της λογικής και της πρακτικής του ασθενέστερου και οι Αθηναίοι πάση θυσία πρέπει να αποφύγουν αυτή τη λογική.

Το τέλος

Ο Περικλής είδε και τους δύο γιους του να πεθαίνουν από το φοβερό λιμό που κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου εξόντωσε το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Αθήνας. Κατόπιν καθαιρέθηκε από το αξίωμα του στρατηγού και τιμωρήθηκε με πρόστιμο κατηγορούμενος για κακοδιαχείριση του δημόσιου χρήματος. Παρόλα αυτά επανεξελέγη στρατηγός ελλείψει ικανού άνδρα να αναλάβει τα ηνία μιας κλυδωνιζόμενης Αθήνας. Δεν μπόρεσε, όμως, να ολοκληρώσει τη θητεία του. Πέθανε λίγους μήνες αργότερα, θύμα και ο ίδιος του φοβερού λοιμού.

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια