ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΜΥΘΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΜΥΘΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Η μυθολογία έχει αλλάξει κατά τη διάρκεια του χρόνου για να προσαρμοστεί στην εξέλιξη του ελληνικού πολιτισμού . Οι πρώτοι κάτοικοι της βαλκανικής χερσονήσου, που ήταν γεωργικοί πληθυσμοί είχαν αντιστοιχίσει ένα πνεύμα σε κάθε φυσικό φαινόμενο. Με την πάροδο του χρόνου, αυτά τα ασαφή πνεύματα απέκτησαν ανθρώπινη μορφή και εντάχθηκαν στην μυθολογία ως Θεοί και Θεές. Κατά την κάθοδο φυλών από την βόρεια Βαλκανική, ήρθε και ένα νέο θεϊκό πάνθεον, βασισμένο στην κατάκτηση, τη δύναμη, την ανδρεία στη μάχη και τον ηρωισμό. Παλαιότερες θεότητες του γεωργικού κόσμου αφομοιώθηκαν με ισχυρότερες ή απαξιώθηκαν πλήρως.

Κατά το μέσο της αρχαϊκής περιόδου οι μύθοι αρχίζουν σταδιακά να ασχολούνται με τις σχέσεις μεταξύ των αρσενικών Θεών και των ηρώων, υποδεικνύοντας την παράλληλη ανάπτυξη της παιδεραστίας, όρος που εισάγεται περίπου το 630 π.χ. Μέχρι το τέλος του 5ου αιώνα π.χ., οι ποιητές είχαν αντιστοιχίσει τουλάχιστον έναν ερωμένο σε κάθε σημαντικό Θεό, εκτός από τον Άρη, και σε πολλές θρυλικές προσωπικότητες. Ήδη υπάρχοντες μύθοι, όπως αυτός του Αχιλλέα και του Πάτροκλου, εντάχθηκαν επίσης σε ένα παρόμοιο μοτίβο. Η διασκευή των ιστοριών της ελληνικής μυθολογίας ήταν ένα κοινό φαινόμενο, που εισήχθη αρχικά από τους αλεξανδρινούς ποιητές και συνεχίστηκε έπειτα από το σύνολο των λογοτεχνών της πρόωρης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Το επίτευγμα της επικής ποίησης ήταν να δημιουργηθούν οι ιστορικοί κύκλοι, και κατά συνέπεια να αναπτυχθεί μια αίσθηση μυθολογικής χρονολογίας. Έτσι η ελληνική μυθολογία εξελίσσεται παράλληλα με την ανάπτυξη του κόσμου και του ανθρώπου. Αν και οι αντιφάσεις στις ιστορίες καθιστούν μια απόλυτη χρονολόγηση αδύνατη, κατά προσέγγιση είναι εφικτή. Η μυθολογική ιστορία του κόσμου μπορεί να διαιρεθεί σε 3 ή 4 ευρύτερες περιόδους:

  1. Η εποχή των Θεών ή Θεογονία (γέννηση των Θεών): μύθοι σχετικά με την προέλευση του κόσμου, των Θεών και της ανθρώπινης φυλής.
  2. Η εποχή Θεών και Ανθρώπων: ιστορίες αλληλεπιδράσεων μεταξύ Θεών, ημίθεων, και θνητών.
  3. Η εποχή των Ηρώων, όπου η θεία δραστηριότητα είναι περιορισμένη.
     Ο τελευταίος και μέγιστος των ηρωικών μύθων είναι του τρωικού πολέμου (θεωρείται από πολλούς ερευνητές ως ξεχωριστή τέταρτη περίοδος).

Ενώ η εποχή των Θεών παρουσιάζει συνήθως περισσότερο ενδιαφέρον για τους σύγχρονους σπουδαστές του μύθου, οι Έλληνες συγγραφείς των αρχαϊκών και κλασσικών εποχών είχαν μια σαφή προτίμηση για την εποχή των ηρώων. Παραδείγματος χάριν, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια επισκίασαν τη θεόπνευστη Θεογονία και τους Ομηρικούς Ύμνους και σε έκταση αλλά και σε δημοτικότητα. Χάρις την επιρροή του Ομήρου η "λατρεία ηρώων" οδηγεί σε μια αναδόμηση της πνευματικής ζωής, που διαχωρίζει τους Θεούς από τους θεϊκούς ήρωες, τους Ολύμπιους και τους Χθόνιους. Στο Έργα και Ημέρες, ο Ησίοδος διακρίνει σε τέσσερα τμήματα (ή φυλές) την ιστορία του ανθρώπου: στην χρυσή, την ασημένια, την χάλκινη, και την σιδηρά εποχή. Αυτές οι εποχές (ή φυλές) είναι χωριστές δημιουργίες των Θεών.

Έτσι, η χρυσή εποχή αντιστοιχεί στην κυριαρχία του Κρόνου, ενώ οι επόμενες εποχές στην βασιλεία του Δία. Ο Ησίοδος παρεμβάλλει την εποχή (ή τη φυλή) των ηρώων αμέσως μετά την εποχή του χαλκού. Η τελευταία εποχή είναι, σύμφωνα με τον ποιητή, η εποχή του σιδήρου, κατά τη διάρκεια της οποίας έζησε και ο ίδιος. Ο ποιητής την θεωρεί ως την χειρότερη και εξηγεί την παρουσία του κακού μέσω του μύθου της Πανδώρας. Στο Μεταμορφώσεις, ο Οβίδιος ακολουθεί την θεωρεία του Ησίοδου για τις τέσσερις εποχές.

Εποχή των Θεών

Κοσμογονία και κοσμολογία

Οι «μύθοι προέλευσης» ή οι «μύθοι δημιουργίας» αποτελούν μια προσπάθεια να καταστεί ο κόσμος κατανοητός και να εξηγηθεί η προέλευση του με απλούς όρους. Η ευρύτατα αποδεκτή άποψη για την αρχή των πραγμάτων όπως αναφέρεται από τον Ησίοδο στη Θεογονία, ξεκινά με το Χάος, την πραγματική ανυπαρξία των πάντων. Από το κενό προέκυψε η Γαία και μερικά άλλα αρχικά θεία όντα: ο Έρωτας, η άβυσσος (τα Τάρταρα), και ο Έρεβος. Χωρίς αρσενική βοήθεια η Γαία γέννησε τον Ουρανό που έπειτα την γονιμοποίησε ξανά. Από εκείνη την ένωση γεννήθηκαν πρώτα οι τιτάνες: έξι αρσενικά και έξι θηλυκά όντα (Ωκεανός, Κοίος, Κρίος, Υπερίων, Ιαπετός και Κρόνος, Θεία, Ρέα, Θέμις, Μνημοσύνη, Φοίβη και Τηθύς), κατόπιν οι μονόφθαλμοι Κύκλωπες και οι Εκατοντόχειρες. Ο Κρόνος (ο νεότερος, πολύ πανούργος και πιο φοβερός εκ των παιδιών της Γαίας) ευνούχισε τον πατέρα του Ουρανό και έγινε ο κυβερνήτης των Θεών με την αδελφή του Ρέα ως σύζυγο του ενώ οι άλλοι τιτάνες έγιναν αυλικοί του. Η σύγκρουση πατέρα γιου επαναλήφθηκε όταν ο Κρόνος ήρθε αντιμέτωπος με τον γιο του, Δία. Ο Δίας, με την βοήθεια της μητέρα του Ρέας, προκάλεσε τον Κρόνο σε πόλεμο για την βασιλεία των Θεών. Εν τέλει, με τη βοήθεια των Κυκλώπων, που ελευθέρωσε από τα Τάρταρα, ο Δίας και οι σύμμαχοί του νίκησαν, ενώ ο Κρόνος και οι τιτάνες φυλακίστηκαν στα Τάρταρα.

Η πιο πρώιμη ελληνική ποιητική γνώμη καθιέρωσε τη Θεογονία ως το πρωτότυπο ποιητικό είδος - ο πρωταρχικός μύθος - και του απέδωσαν σχεδόν μαγικές δυνάμεις. Ο Ορφέας, ο αρχαίος ποιητής, ήταν επίσης ο αρχέτυπος τραγουδιστής των θεογονιών, που τις χρησιμοποιεί για να ηρεμήσει τις θάλασσες και τις θύελλες στην Αργοναυτική εκστρατεία σύμφωνα με τον Απολλώνιο, και για να συγκινήσει τις πετρώδεις καρδιές των Θεών του κάτω κόσμου κατά την κάθοδό του στον Άδη. Όταν ο Ερμής εφηύρε τη λύρα, το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να τραγουδήσει για τη γέννηση των Θεών. Η θεογονία του Ησίοδου, είναι ο πληρέστερος διασωθείς απολογισμός των Θεών, αλλά και ο πληρέστερος διασωθείς καταγεγραμμένος τρόπος λειτουργίας του αρχαϊκού ποιητή, αναφέρει τη μακροχρόνια επίκλησή στις Μούσες για έμπνευση . Η θεογονία αποτέλεσε επίσης το θέμα πολλών χαμένων ποιημάτων και εδαφίων, που αποδίδονται στον Ορφέα, τον Μουσαίο, τον Επιμενίδη, τον Αβάρι και τα οποία χρησιμοποιούνταν σε τελετουργικά μυστήρια. Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Πλάτωνας ήταν γνώστης κάποιας εκδοχής της Ορφικής θεογονίας. Μερικά τμήματα αυτών των έργων έχουν διασωθεί από αναφορές Νεοπλατωνικών φιλοσόφων σε παπύρους που πρόσφατα ήρθαν στον φως. Ένας από αυτούς, ο πάπυρος Derveni αποδεικνύει ότι τον 5ο αιώνα π.χ. υπήρχε τουλάχιστον ένα θεογονικό-κοσμογονικό ποίημα του Ορφέα. Αυτό το ποίημα προσπάθησε να υπερκεράσει την θεογονία του Ησίοδου και πρόσθεσε στη γενεαλογία των Θεών την Νυξ (νύχτα) ως την προκάτοχο του Ουρανού, του Κρόνου και του Δία.

Οι πρώτοι κοσμολόγοι άλλοτε δρούσαν ενάντια και άλλοτε υποστήριζαν δημοφιλείς μυθικές εκδοχές που υπήρχαν στον ελληνικό κόσμο. Μερικές από αυτές τις δημοφιλείς εκδοχές ίσως έχουν εξαχθεί από την ποίηση του Ομήρου και του Ησίοδου. Στον Όμηρο, η γη περιγράφεται ως ένας επίπεδος δίσκος στην επιφάνεια του Ωκεάνιου ποταμού που επιβλέπεται από έναν ημισφαιρικό Ουρανό με ήλιο, φεγγάρι και αστέρια. Ο Ήλιος διέσχιζε τον ουρανό με το άρμα του τη μέρα και έπλεε γύρω από τη γη σε ένα χρυσό κύπελλο τη νύχτα. Ο ήλιος, η γη, ο ουρανός, οι ποταμοί και οι άνεμοι καλούνταν στις προσευχές ως προστάτες και στους όρκους ως μάρτυρες. Οι φυσικές σχισμές θεωρούνταν είσοδοι του κάτω κόσμου, το βασίλειο του Άδη.

Σύμφωνα με την κλασική μυθολογία, μετά την ανατροπή των Τιτάνων, καθιερώθηκε το νέο Πάνθεο των θεών και θεοτήτων. Μεταξύ των κυριότερων ελληνικών θεοτήτων της ελληνικής μυθολογίας ήταν οι Δώδεκα Ολύμπιοι (ο περιορισμός του αριθμού τους σε δώδεκα αποτελεί μια σχετικά σύγχρονη καινοτομία), που κατοικούσαν στο όρος Όλυμπος υπό το βλέμμα του Δια. Εκτός από τους Ολύμπιους, οι Έλληνες λάτρευαν και θεότητες της υπαίθρου, τον τραγόμορφο Πάνα, τις Νύμφες (πνεύματα των ποταμών), τις Ναϊάδες (που κατοικούσαν σε πηγές), τις Νηρηίδες (που κατοικούσαν στη θάλασσα), θεϊκούς ποταμούς, Σάτυροι, και άλλοι. Επιπλέον, υπήρχαν και σκοτεινές δυνάμεις του κάτω κόσμου, όπως οι Ερινύες, που τιμωρούσαν αυτούς που διέπρατταν εγκλήματα κατά συγγενών τους. Προς τιμήν του αρχαίου ελληνικού Πάνθεου, ποιητές συνέθεσαν τους Ομηρικούς Ύμνους (ένα σύνολο από τριάντα τρία τραγούδια).

Από την μεγάλη ποικιλία μύθων και θρύλων από όπου αποτελείται η ελληνική μυθολογία, οι γηγενείς θεότητες περιγράφονται ως έχουσες ιδανικά σώματα. Σύμφωνα με τον Walter Burkert, το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελληνικής ανθροπομορφίας είναι ότι "οι θεοί είναι άτομα, και όχι αφηρημένες έννοιες, ιδέες η αντιλήψεις". Ανεξάρτητα από τις υποκείμενες μορφές, οι αρχαίοι ελληνικοί θεοί έχουν πολλές φανταστικές ικανότητες. Για παράδειγμα, οι θεοί δεν επηρεάζονται από ασθένειες, και μπορούν να τραυματιστούν κάτω από εξαιρετικά ασυνήθιστες περιστάσεις. Οι Έλληνες θεωρούσαν την αθανασία ως διακριτικό χαρακτηριστικό των θεών. Η αθανασία, καθώς και η αιώνια νεότητα, προέκυπταν από την συνεχή χρήση αμβροσίας και νέκταρ, με τα όποια το θεϊκό αίμα ανανεωνόταν στις φλέβες τους.

Κάθε θεός κατάγεται από το δικό του γενεαλογικό δέντρο, επιδιώκει διαφορετικούς στόχους, έχει μια ορισμένη περιοχή εμπειρογνωμοσύνης, και διέπεται από μια μοναδική προσωπικότητα. Ωστόσο, οι περιγραφές αυτές προκύπτουν από πληθώρα αρχαϊκών τοπικών παραλλαγών, οι οποίες δεν συμπίπτουν πάντα. Όταν οι θεοί προσφωνούνταν στην ποίηση, στις λατρευτικές τελετές ή τις προσευχές, η αναφορά γινόταν από το συνδυασμό του ονόματος τους και επίθετα, που τους προσδιόριζαν από άλλες εκφάνσεις του εαυτού τους (π.χ. Απόλλωνας Μουσηγέτης είναι ο Απόλλων ως ηγέτης των Μουσών). Εναλλακτικά ο χαρακτηρισμός μπορεί να προσδιορίσει μια συγκεκριμένη τοπική πτυχή του θεού.

Οι περισσότεροι θεοί σχετίζονται με συγκεκριμένες πτυχές της ζωής. Για παράδειγμα, η Αφροδίτη ήταν η θεά του έρωτα και της ομορφιάς, ο Άρης ήταν ο θεός του πολέμου, ο Άδης ήταν ο θεός των νεκρών, και η Αθηνά η θεά της σοφίας και του θάρρους. Ορισμένες θεότητες, όπως ο Απόλλων και ο Διόνυσος, ήταν πολύπλοκες προσωπικότητες και συνδύαζαν πολλές λειτουργίες, ενώ άλλες, όπως η Εστία και Ήλιος, ήταν κάτι παραπάνω από προσωποποιήσεις. Οι πιο εντυπωσιακοί ναοί έτειναν να είναι αφιερωμένοι σε έναν περιορισμένο αριθμό θεών, που ήταν το επίκεντρο της μεγάλης πανελλαδικής λατρείας. Ήταν, ωστόσο, κοινό για μεμονωμένες περιοχές και χωριά να αφιερώνουν τις δίκες τους λατρείες σε ελάσσονες θεούς. Πολλές πόλεις, επίσης τιμούσαν τους πιο γνωστούς θεούς με ασυνήθιστα τοπικά έθιμα και τους συνέδεαν με παράξενους μύθους που ήταν ευρύτερα άγνωστοι. Κατά την ηρωική εποχή, η λατρεία των ηρώων (ή ημίθεων) συμπληρώνει αυτή των θεών.

Ανάμεσα στην εποχή που οι θεοί ζούσαν απόμακροι και την εποχή που έπαψαν να παρεμβαίνουν στην ανθρώπινη ιστορία, εξελίχθηκε μια σύντομη μεταβατική εποχή στην οποία θεοί και θνητοί ζούσαν μαζί. Οι περισσότερες από αυτές τις ιστορίες περιλαμβάνονται στο Μεταμορφώσεις του Οβίδιου και διαιρούνται σε δύο θεματικές ενότητες: ιστορίες αγάπης, και ιστορίες θείας τιμωρίας.

Οι ιστορίες αγάπης συχνά συνεπάγονται αιμομιξία ή αποπλάνηση και ένωση μιας θνητής με θεό, με καρπούς του έρωτα ηρωικούς απογόνους. Δίδαγμα είναι ότι οι σχέσεις μεταξύ θεών και θνητών πρέπει να αποφεύγονται, γιατί σπάνια έχουν ευτυχή κατάληξη. Πιο σπάνια, μια θεά ζευγαρώνει με έναν θνητό, όπως στον ομηρικό Ύμνο για την Αφροδίτη, όπου η Θεά ενώνεται με τον Αγχίση και γεννά τον Αινεία.

Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει την συσχέτιση σημαντικών πολιτιστικών καινοτομιών ή εφευρέσεων με μυθικά πρόσωπα. Για παράδειγμα, ο Προμηθέας κλέβει την φωτιά από τους Θεούς, ο Τάνταλος κλέβει το νέκταρ και την αμβροσία από το τραπέζι του Δια και το δίνει στους υπηκόους του αποκαλύπτοντας τα μυστικά της αθανασίας, η Δήμητρα διδάσκει τη γεωργία και τα Μυστήρια στον Τριπτόλεμο, ο Μαρσύας εφευρίσκει τον άυλο και διαγωνίζεται με τον Απόλλωνα. Οι περιπέτειες του Προμηθέα και η τιμωρία του οριοθετούν ένα σημείο αναφοράς ανάμεσα στην ιστορία των θεών και των ανθρώπων. Ένα τμήμα πάπυρου, από τον τρίτο αιώνα, απεικονίζει τον Διόνυσο να τιμωρεί τον βασιλιά της Θράκης, Λυκούργο, ο οποίος άργησε να τιμήσει τον νέο θεό, με αποτέλεσμα φρικιαστικές ποινές που επεκταθήκαν μεταθανάτια. Η ιστορία της άφιξης του Διονύσου και η θεμελίωση της λατρείας του στη Θράκη ήταν επίσης το αντικείμενο μιας τριλογίας του Αισχύλου. Σε μια άλλη τραγωδία, στις Βάκχες του Ευριπίδη, ο βασιλιάς της Θήβας, Πενθέας, τιμωρείται από τον Διόνυσο, γιατί δεν σεβάστηκε τον θεό και κατασκόπευε τις Μαινάδες, τις λάτρεις του θεού.

Σε μια άλλη ιστορία, βασισμένη σε μια παλιά λαϊκή παράδοση, η Δήμητρα αναζητώντας την κόρη της, την Περσεφόνη, αφού πήρε τη μορφή μιας ηλικιωμένης γυναικάς, φιλοξενήθηκε από τον Κελεό, τον βασιλιά της Ελευσίνας. Ως δώρο για την φιλοξενία του, η Δήμητρα σχεδιάζει να κάνει τον γιό του θεό, καίγοντας το θνητό πνεύμα του. Αλλά πριν ολοκληρωθεί το τελετουργικό, η γυναίκα του Κελεού, τρομοκρατημένη που είδε τον γιο της στη φωτιά έβγαλε μεγάλη κραυγή, εξοργίζοντας την Δήμητρα, που αναρωτήθηκε γιατί οι ανόητοι θνητοί δεν κατανοούν την τελετουργία.

Ηρωική Εποχή

Η εποχή στην όποια ζούσαν οι ήρωες είναι γνωστή ως ηρωική εποχή. Η επική ποίηση δημιούργησε κύκλους ιστοριών γύρω από συγκεκριμένα γεγονότα ή ήρωες και καθιέρωσε τις οικογενειακές σχέσεις μεταξύ των ηρώων στις διαφορές ιστορίες. Έτσι, προέκυψε και η χρονολογική διάταξη των ιστοριών. Σύμφωνα με τον Ken Dowden, "υπάρχει μια δομή αίτιο-αποτέλεσμα, μπορούμε δηλαδή να παρακολουθήσουμε την τύχη κάποιων οικογενειών σε βάθος χρόνου".

Μετά την άνοδο της λατρείας των ηρώων, θεοί και ήρωες θεωρούνται εξίσου ιεροί και επικαλούνται από κοινού σε όρκους και προσευχές. Σε αντίθεση με την εποχή των θεών, κατά τη διάρκεια της ηρωικής εποχής, οι ήρωες δεν αποτελούν μια καθορισμένη κλειστή ομάδα. Μείζονες θεοί δεν γεννιούνται πλέον, αλλά νέοι ήρωες μπορούν πάντοτε να αναδειχθούν. Μια άλλη σημαντική διάφορα είναι ότι ο ήρωας προσδιορίζει την εθνολογική ταυτότητα της εκάστοτε τοπικής κοινωνίας. Αντίθετα, οι θεοί θεωρούνταν καθολικοί.

Οι μνημειώδες εκδηλώσεις προς τιμήν του Ηρακλή θεωρούνται ως η απαρχή της εποχής των ηρώων. Στην ηρωική εποχή έχουν επίσης αποδοθεί τρία μεγάλα στρατιωτικά γεγονότα, η Αργοναυτική εκστρατεία, ο Τρωικός καθώς ο Θηβαϊκός πόλεμος.